دردهای ستون فقرات، مخصوصاً در ناحیه‌ی گردن و کمر، از شایع‌ترین دلایل مراجعه به کلینیک‌های درد هستند. یکی از علل مهم این دردها، مشکلات مربوط به مفاصل فاست (Facet Joints) است. این مفاصل کوچک اما بسیار مهم، نقش کلیدی در حرکت، پایداری و تعادل ستون فقرات دارند. در این مقاله به زبان ساده توضیح می‌دهیم که مفصل فاست چیست، چه وظایفی دارد، چه عواملی باعث آسیب آن می‌شوند و چگونه می‌توان آن را تشخیص و درمان کرد.
مفاصل فاست یا همان Facet Joints، مفاصل کوچکی هستند که در قسمت پشتی مهره‌های ستون فقرات قرار دارند. هر مهره دو جفت مفصل فاست دارد — یکی در بالا و یکی در پایین — که مهره‌ها را به هم متصل می‌کنند. این مفاصل با کمک دیسک بین‌مهره‌ای، حرکت‌های نرم و کنترل‌شده‌ای مانند خم شدن، چرخش و باز و بسته شدن ستون فقرات را ممکن می‌سازند.
هر مفصل فاست از سه بخش اصلی تشکیل شده است:
سطوح مفصلی (Articular surfaces): نواحی صاف و لغزنده‌ای که دو مهره را به هم متصل می‌کنند.
کپسول مفصلی (Joint capsule): پوششی فیبری که دور مفصل را می‌گیرد و آن را پایدار نگه می‌دارد.
مایع سینوویال (Synovial fluid): مایعی لغزنده که داخل مفصل وجود دارد و باعث کاهش اصطکاک می‌شود.
مفاصل فاست مانند لولاهایی عمل می‌کنند که به ستون فقرات اجازه می‌دهند به جلو و عقب یا به طرفین حرکت کند، اما از حرکات بیش‌ازحد یا غیرطبیعی جلوگیری می‌کنند. در واقع، آن‌ها نوعی سیستم تثبیت‌کننده طبیعی هستند.
بدون عملکرد صحیح فاست‌ها، ستون فقرات بی‌ثبات می‌شود و فرد در انجام حرکات ساده مانند نشستن، برخاستن یا چرخیدن دچار مشکل می‌گردد.
دلایل مختلفی می‌توانند باعث التهاب یا تخریب مفاصل فاست شوند. از جمله:
با افزایش سن یا استفاده زیاد از ستون فقرات، غضروف پوشاننده سطوح مفصلی به تدریج تحلیل می‌رود و در نتیجه مفصل دچار آرتروز فاست می‌شود. این حالت یکی از شایع‌ترین علل دردهای مزمن کمر و گردن است.
ضربه‌های ناگهانی (مثل تصادف یا سقوط)، بلند کردن اجسام سنگین یا وضعیت‌های نادرست بدن می‌توانند باعث التهاب کپسول مفصلی یا تحریک اعصاب اطراف آن شوند.
نشستن طولانی‌مدت، خم شدن زیاد، یا خوابیدن در وضعیت‌های غلط، فشار زیادی به فاست‌ها وارد می‌کند و در طول زمان موجب درد مزمن می‌شود.
در بعضی از بیماران، وقتی دیسک بین‌مهره‌ای آسیب می‌بیند یا کوچک می‌شود، فشار بیشتری به مفاصل فاست وارد می‌شود و آن‌ها را ملتهب می‌کند.
علائم درد فاست بسته به ناحیه درگیر (گردن یا کمر) متفاوت است، اما معمولاً شامل موارد زیر است:
درد مبهم و عمیق در ناحیه پایین کمر
تشدید درد با ایستادن طولانی، خم شدن به عقب یا چرخش
کاهش درد در حالت درازکش
گاهی انتشار درد به باسن یا ران بدون انتشار به پا (برخلاف درد دیسک)
درد در پشت گردن، شانه یا بین دو کتف
محدودیت حرکتی گردن هنگام چرخش
درد با حرکات ناگهانی یا طولانی‌مدت
تشخیص درد ناشی از مفاصل فاست معمولاً با ترکیبی از شرح حال، معاینه فیزیکی و روش‌های تصویربرداری انجام می‌شود.
پزشک با لمس و حرکت دادن ستون فقرات، نقاط دردناک را مشخص می‌کند.
اگر درد با خم شدن به عقب یا چرخیدن افزایش یابد، احتمال درگیری فاست زیاد است.
MRI: برای بررسی التهاب یا تغییرات مفصل و افتراق از دردهای دیسکی.
CT اسکن: برای مشاهده دقیق ساختار استخوانی مفصل.
رادیوگرافی ساده: ممکن است نشانه‌هایی از آرتروز یا کاهش فاصله مفصل را نشان دهد.
یکی از دقیق‌ترین روش‌ها تزریق بی‌حسی به داخل مفصل فاست است.
اگر پس از تزریق، درد به‌طور موقت کاهش یابد، تشخیص درد فاست قطعی می‌شود.
درمان بستگی به شدت و مزمن بودن درد دارد و معمولاً از روش‌های غیرتهاجمی شروع می‌شود.
استراحت کوتاه‌مدت (نه طولانی)
فیزیوتراپی برای تقویت عضلات اطراف ستون فقرات
داروهای ضد التهاب (NSAIDs)
گرمادرمانی یا سرما درمانی
اصلاح وضعیت بدن و ارگونومی
در مواردی که درد ادامه دارد، پزشک می‌تواند ترکیبی از داروهای بی‌حسی و کورتون را به داخل مفصل فاست تزریق کند.
این کار باعث کاهش التهاب و تسکین طولانی‌مدت درد می‌شود.
در صورتی که درد با درمان‌های معمول برطرف نشود، روش رادیوفرکوئنسی فاست (Facet RF) یکی از مؤثرترین گزینه‌هاست.
در این روش، با هدایت تصویربرداری فلوروسکوپی، یک سوزن مخصوص در کنار عصب حسی مفصل قرار داده می‌شود و امواج رادیوفرکوئنسی باعث غیرفعال شدن آن عصب می‌شوند.
این کار حس درد را از بین می‌برد، بدون اینکه به ساختار مفصل آسیبی برساند.
روش سرپایی و بدون نیاز به جراحی
بی‌نیازی از بیهوشی عمومی
زمان بهبودی سریع (معمولاً ۱ تا ۲ روز)
تأثیر طولانی‌مدت (۶ تا ۱۸ ماه)
کاهش نیاز به مصرف داروهای ضد درد
بسیاری از بیماران درد کمر خود را ناشی از دیسک می‌دانند، در حالی که در واقع منشاء آن مفصل فاست است. تفاوت‌های مهم این دو نوع درد عبارتند از:
| ویژگی | درد فاست | درد دیسک |
|---|---|---|
| محل درد | موضعی و محدود به کمر یا گردن | درد تیرکشنده تا پا یا بازو |
| نوع درد | مبهم، عمیق | تیز و سوزشی |
| تحریک‌کننده | خم شدن به عقب یا چرخش | خم شدن به جلو یا نشستن |
| عکس‌العمل بدن | معمولاً بدون بی‌حسی یا ضعف عضلانی | ممکن است بی‌حسی یا ضعف وجود داشته باشد |
پیشگیری همیشه بهتر از درمان است. رعایت نکات زیر می‌تواند خطر آسیب فاست را کاهش دهد:
حفظ وضعیت صحیح بدن هنگام نشستن و ایستادن
انجام ورزش‌های منظم برای تقویت عضلات مرکزی بدن
اجتناب از بلند کردن اجسام سنگین
استفاده از صندلی ارگونومیک
کنترل وزن برای کاهش فشار بر ستون فقرات
خوابیدن روی تشک طبی با ارتفاع مناسب
در روش‌هایی مثل تزریق مفصل یا رادیوفرکوئنسی، استفاده از فلوروسکوپی (Fluoroscopy Guidance) ضروری است.
این سیستم نوعی تصویربرداری زنده با اشعه ایکس است که پزشک را در هدایت دقیق سوزن به محل مفصل کمک می‌کند و باعث افزایش دقت، ایمنی و اثربخشی درمان می‌شود.
مفاصل فاست اگرچه کوچک هستند، اما نقش بسیار مهمی در عملکرد طبیعی ستون فقرات دارند.
آسیب یا التهاب در این مفاصل می‌تواند موجب درد مزمن در ناحیه کمر یا گردن شود، که گاهی با درد دیسک اشتباه گرفته می‌شود.
تشخیص دقیق با معاینه و روش‌های تصویربرداری ممکن است و در صورت تأیید، درمان‌هایی مانند تزریق دارویی یا رادیوفرکوئنسی فاست می‌توانند به‌طور مؤثری درد را کاهش دهند.
با رعایت اصول ارگونومی و ورزش منظم می‌توان از بروز دوباره این دردها جلوگیری کرد.
