خبرنامه دردشناسی ایران و جهان

آناتومی مفاصل فست کمری

مفاصل فست، مفاصل بین مهره های ستون فقرات هستند که بین هر دو مهره، در پشت ستون فقرات، یک مفصل در سمت چپ و یک مفصل در سمت راست قرار دارد. هر مفصل فست از به هم رسیدن دو زائده استخوانی، یکی از مهره بالایی و یکی از مهره پایینی، به وجود می آید. لایه خارجی این مفاصل یک لایه فیبری است که در داخل آن غشا مفصلی و سطوح مفصلی زوائد مهره های بالایی و پایینی قرار داد. به هر مفصل فست دو عصب که از نخاع منشا می گیرند وارد می شود. یک عصب از فضای بین مهره ای بالایی و یک عصب از فضای بین مهره ای مجاور مفصل به هر مفصل فست وارد می شود. به همین دلیل برای کاهش درد ناشی از التهاب این مفاصل با روش بلاک عصبی (تزریق دارو بی حسی و ضد التهابی به اعصاب) باید هر دوی این اعصاب بلاک شوند. پایانه های اعصاب حسی مفصال فست به لایه فیبری خارجی آن و غشا مفصلی ختم می شود.

در تصویر زیر مفاصل فست کمری نشان داده شده اند:

تاریخچه

مفاصل فست کمری اولین بار در سال 1900 به عنوان منشا درد بررسی شدند و سندروم فست اولین بار در سال 1933 تعریف شد. در مطالعات بسیاری نشان داده شده است تزریق مواد ملتهب کننده به داخل این مفاصل می تواند باعث ایجاد درد کمر و باسن و پا ها شود. در سال 1976 مشخص شد که در بیمارانی که التهاب مزمن فست کمری مبتلا بودند، تزریق دارو های بی حسی و ضد التهابی (مانند کورتیکواستروئید ها) به داخل این مفاصل می تواند باعث از بین رفتن کمردرد شود.

نحوه بیماری زایی

تغییرات تخریبی در مفاصل فست کمری اکثرا با تغییرات تخریبی دیسک های بین مهره ای و کانال های عصبی همراهی دارند که مجموع این اختلالات باعث کمردرد بیمار می شود. بیماری و التهاب مفاصل فست بدون درگیری دیگر ساختار های ستون فقرات، ندرتا اتفاق می افتد. از عللی که می توانند باعث ایجاد درد در مفاصل فست شوند می تواند به موارد زیر اشاره کرد:

از بین این علت ها، آرتریت به عنوان شایع ترین منشا التهاب و درد این مفاصل شناخته می شود. آرتریت در بسیاری از افرادی که علامت و دردی ندارند نیز مشاهده می شود و وجود آرتریت در تصویربرداری لزوما به معنی ایجاد درد برای فرد نیست. همچنین این نکته مهم است که شدت درد آرتریت با شدت درد لزوما مرتبط نیست و ممکن است فردی با آرتریت مختصر درد زیادی داشته باشد و برعکس.

التهاب در مفصل فست:

تشخیص

درد سندروم فست کمری به صورت یک طرفه یا دو طرفه در کمر تظاهر پیدا می کند. این درد می تواند به باسن، کشاله ران و ران ها منتشر شود اما فقط در موارد بسیار معدودی می تواند به پایین تر از زانو برسد. درد بیمار معمولا با خم شدن به عقب، چرخاندن کمر یا نشستن و ایستادن طولانی مدت بدتر می شود. کمردرد با خم شدن به جلو، استراحت یا راه رفتن بهبود پیدا می کند. در معایینه توانایی بیمار در خم شدن به عقب محدود شده است، اختلال اعصاب نخاعی کمری ندارد و گاهی در لمس کنار خط وسط ستون مهره ها درد وجود دارد. البته لازم به ذکر است که این علائم در تمام بیماران وجود ندارد. با اینکه بعضی از صاحب نظران بین شدت آرتریت در تصویربرداری و شدت علائم بیمار ارتباطی را در نظر گرفته اند اما در بیشتر موارد یافته های تصویربرداری نمی توانند شدت درد ناشی از التهاب مفاصل فست را پیشبینی کنند.

تزریقات تشخیصی برای سندورم فست کمری

دو روش درمانی-تشخیصی کم تهاجمی اصلی برای سندروم فست کمری، تزریق داخل مفصلی و بلاک عصبی هستند. در تزریق داخل مفصلی، مقدار کمی داروی بی حسی و ضد التهابی به داخل فضای مفصل تزریق می شود. در روش بلاک عصبی، این دارو ها در کنار عصبی که پیام های درد را از مفصل منتقل می کند تزریق می شوند. در کلینینک فوق تخصصی درد پروفسور سیروس مومن زاده هر دوی این تزریقات همراه با تصویربرداری همزمان فلوروسکوپی انجام می شوند. استفاده از تصویربرداری همزمان به پزشک اجازه می دهد تا سوزن را در تمام طول مدت تزریق مشاهده کند که باعث اثربخشی بیشتر درمان و کاهش عوارض جانبی می شود. کاربرد تشخیصی این روش ها به این صورت است که در صورت کاهش درد بیمار بعد از انجام تزریق، التهاب این مفاصل قطعی می شود. در اکثر بیماران مفاصل فست قسمت پایینی کمر درگیر هستند و به همین دلیل برای تشخیص اولیه معمولا تزریقات با هدف این مفاصل انجام می شود. مقدار داروی تزریق شده معمولا کمتر از 2 سی سی است چون فضای مفاصل فست بسیار کوچک است. قبل از تزریق دارو می توان با تزریق مقدار بسیار کمی ماده حاجب و مشاهده آن در تصویربرداری از درست بودن محل نوک سوزن مطمئن شد. در بیمارانی که تزریق داخل مفصلی مشکل است (مثلا تخریب زیاد مفصل یا بیمارانی که قبلا تحت جراحی قرار گرفته اند) معمولا از روش بلاک عصبی استفاده می شود. استفاده نکردن از مسکن های خوراکی، استفاده از مسکن های خوراکی کوتاه اثر یا ادامه فعالیت هایی که باعث ایجاد درد می شدند، بعد از تزریق می تواند باعث بهتر شدن دقت تشخیص شود.

نحوه تزریق داخل مفصلی فست کمری:

تصویر فلوروسکوپی نشان دهنده سوزن در محل مفاصل فست کمری:

مداخلات درمانی برای سندروم فست کمری

تزریقات داخل مفصلی فست کمری: در این تزریق مقداری داروی بی حسی و ضد التهابی به داخل فضای مفصلی تزریق می شود و اساس آن مانند دیگر تزریقات داخل مفصلی (مثل شانه و زانو) است. تزریق داخل مفصلی فست اولین بار در سال 1976 انجام شد. قبل از تزریق معمولا نیازی به تزریق تشخیصی که در بالا توضیح داده شد نیست. در مطالعات مختلفی که با هدف مشخص کردن اثربخشی تزریق داخل مفصلی فست انجام شده است که مقدار درد بیماران بین 18% تا 63% و طولانی تر از 6 ماه کاهش پیدا می کند.

تخریب عصب مفاصل فست: یک روش درمانی بسیار موثر برای درمان درد سندروم فست کمری، تخریب اعصابی است که مفصل می رسند. برای این کار لازم است که هر دو عصبی که مفصل فست می رسند تخریب شود. روش های مختلفی برای تزریق عصب وجود دارد که از بین آن ها می توان به تخریب عصب با سرما، تزریق مواد کشنده عصب و تخریب عصب با امواج رادیوفرکوئنسی (radiofrequency) اشاره کرد که روش رادیوفرکوئنسی به دلیل عوارض کم و اثربخشی بالا روش انتخابی است. در روش رادیوفرکوئنسی یک سوزن که با تولید امواج رادیویی عصب را تخریب می کند در کنار عصب قرار داده می شود. در تمام طول مدت ورود سوزن به بدن، با استفاده از تصویربرداری همزمان فلوروسکوپی می توان مسیر عبور سوزن را مشاهده کرد. این سوزن با تولید امواج رادیویی دمای بافت با به صورت موضعی به بین 80 تا 90 درجه سانتی گراد می رساند و به این منظور نیاز به 60 تا 90 ثانیه تولید امواج رادیویی دارد. در مطالعات انجام شده برای مشخص کردن اثربخشی این روش نشان داده شده است که استفاده از امواج رادیوفرکوئنسی می تواند کمردرد مزمن بسیاری از بیماران مبتلا به سندروم فست کمری را بهبود ببخشد.

نحوه انجام بلاک رادیوفرکوئنسی:

تصویر فلوروسکوپی سوزن های رادیوفرکوئنسی:

مطالعات تشخیصی  برای درد کمر

مطالعات تشخیصی برای مشخص کردن علت درد کمر را می تواند به موارد زیر تقسیم کرد: تصویربرداری، دیسکوگرافی، بلاک تشخیصی، بررسی های الکتریکی، و بررسی های آزمایشگاهی

مطالعات تصویربرداری:

تصویر MRI:

تصویر CT Scan:

رادیوگرافی ساده:

اسکن اسنخوان:

مطالعات الکتریکی

مطالعات الکتریکی شامل الکترومیوگرافی (electromyography) و بررسی سرعت انتشار عصب (nerve conduction velocities) می شود و برای تشخیص علت درد های منتشر شونده کمر به کار می روند. در این بررسی ها، پاسخ الکتریکی اعصاب و عضلات به محرک ها بررسی می شوند. استفاده همزمان از این دو روش دقت بسیار بالایی برای اثبات وجود درد منتشر شونده دارد اما معمولا برای مشخص کردن علت ضایعه اصلی نیاز به انجام تصویربرداری نیز هست. در بعضی روش های دیگر انجام مطالعات الکتریکی می توان محل دقیق آسیب دیدگی عصب را مشخص کرد اما این روش ها کاربرد بالینی اندکی دارند.

الکترومیوگرافی:

تست های آزمایشگاهی

آزمایشات مختلفی مانند آزمایش خون و آنالیز ادرار برای بررسی علل زمینه کمر درد استفاده می شوند.

درمان علامتی درد کمر

روش های درمانی بسیاری برای کاهش علائم و درد بیمار و افزایش عملکرد استفاده می شوند که به صورت خلاصه در پایین آورده شده اند:

 

مخدر ها برای کاهش علائم در بسیاری از علل کمردرد استفاده می شوند اما به دلیل مزمن بودن کمردرد و احتمال سواستفاده از این دارو ها و یا وابستگی به آن ها، نباید مخدر ها را برای طولانی مدت استفاده کرد و بهتر است از این دسته دارویی فقط در درد های شدید و حاد استفاده شود. کورتیکواستروئید ها برای سندروم های درد کمر مختلفی کاربرد دارند و بیشترین کاربرد آن ها در درد های ناشی از فتق دیسک است.

داروی کلسی تونین برای درمان درد های ناشی از تنگی کانال نخاعی کمری در بیماری پاژه کاربرد دارد.

چالش های تشخیصی در بیماران مبتلا به کمردرد

به دلیل علت اولیه یکسان، بیشتر درد های کمر و درد های منتشر شونده از جمله بیماری تخریبی دیسک، فتق دیسک، تنگی کانال نخاعی، اختلال درونی دیسک، سندروم فست کمری، اختلال عملکرد مفصل ساکروایلیاک، و حتی گرفتگی ها و کشیدگی های عضلات و لیگامان ها می توانند به صورت همزمان وجود داشته باشند. با وجود اینکه نوع ضایعه به وجود آمده در این بیماری ها متفاوت است اما در تمام آن آسیب دیدگی معمولا بعد از دوره های مکرر آسیب و ترمیم به وجود می آید. آسیب ساختار های مختلف ستون فقرات و بافت اطراف آن که به دلیل بیماری های دیسک ایجاد می شود، علت ایجاد حالت التهابی در بافت ستون فقرات است. این دوره های آسیب دیدگی و ترمیم مکرر احتمالا با حالت بهبود و عود کمردرد های مزمن همزمان هستند و به همین دلیل است که شدت آسیب در یافته های تصویربرداری لزوما با شدت علائم بیمار همخوانی ندارند. وجود همزمان سندروم های کمردرد مختلف و علل متغییر ایجاد کننده درد باعث می شود تا منابع مختلفی برای درد بیمار وجود داشته باشد که نتیجه این موضع عدم همخوانی یافته های تصویربرداری و بالینی است. به همین دلیل تشخیص دقیق علت زمینه ای در بیماران مبتلا به کمردرد مشکل است. محدودیت مطالعات تصویربرداری روتین (MRI ستون فقرات) در این مطلب توضیح داده شده است: یافته های تصویبرداری نشان دهنده بیماری هم در افرادی وجود دارند که به کمردرد مبتلا هستند و هم در افرادی که هیچ علامتی ندارند. دیگر تست های تشخیصی مانند بلاک های تشخیصی و دیسکوگرافی نیز به دلیل ماهیت کیفی آن ها در کاهش درد (ارزیابی اثربخشی درمان فقط از کلام بیمار) نمی توانند در تمام موارد علت درد بیمار را مشخص کنند. مطالعات تصویربرداری می توانند درگیری ستون فقرات و ساختار های اطراف آن را نشان دهند. با کنار هم قرار دادن یافته های بالینی، مطالعات تصویربرداری و بلاک های تشخیصی می توان دقت تشخیص را بالا برد و با مشخص کردن علت اصلی درد بیمار، برنامه درمانی مناسبی تهیه کرد. با اینکه انجام تست های محدود بر اساس علائم بیمار می تواند از انجام آزمایشات بیش از حد جلوگیری کند اما این موضوع می تواند باعث اشتباه در رسیدن به تشخیص نهایی شود.

رویکرد به مدیریت بیماران با کمردرد

به دلیل علل متغییر درد کمر و دقت نه چندان بالا تست های تشخیصی لازم است تا رویکرد روشنی برای تشخیص و مدیریت درد این بیماران در نظر گرفته شود. مهم است که در ابتدا بیماری هایی درمان شوند که می توانند جان بیمار را تهدید کنند و یا ممکن است باعث آسیب عصبی دائمی شوند. این بیماری ها معمولا علائمی که دارند که با نام “پرچم قرمز” شناخته می شوند. این پرچم های قرمز عبارت اند از:

قبل از هرگونه اقدام درمانی لازم است این پرچم های قرمز بررسی شوند و بعد از اطمینان از اینکه بیماری تهدید کننده حیات وجود ندارد دیگر مراحل تشخیصی و درمانی انجام شوند. در ابتدا برای اکثر بیماران درمان علامتی به تنهایی می تواند باعث کاهش علائم شود. اگر بعد از 6 تا 8 هفته درد بیمار با درمان های علامتی بهبود پیدا نکرد از روش های تشخیصی اختصاصی مانند تصویربرداری و بلاک عصبی استفاده می شود. این مدت 6 تا 8 هفته برای تمام بیماران یکسان نیست و ممکن است براساس شرایط بیمار نیاز باشد تا از همان ابتدا تست های مختلفی انجام شود.

نکات اصلی